Kto i na jakich zasadach może korzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej?

Nieodpłatna pomoc prawna i nieodpłatne poradnictwo obywatelskie to publiczna usługa organizowana przez powiaty, dostępna w punktach działających co do zasady pięć dni w tygodniu po co najmniej cztery godziny dziennie. Jej adresatem jest każda osoba, która oświadczy, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej; dotyczy to również jednoosobowych przedsiębiorców, jeśli w ostatnim roku nie zatrudniali pracowników.

System obejmuje także nieodpłatną mediację oraz poradnictwo obywatelskie, które wspiera nie tylko w kwestiach stricte prawnych. Oświadczenie składa się przed udzieleniem porady; w aktualnym stanie prawnym ma ono formę pisemną, natomiast w nowym brzmieniu przepisów dopuszczono również złożenie oświadczenia ustnie przy poradach udzielanych zdalnie.

Jak zorganizowany jest system nieodpłatnej pomocy prawnej?

System działa na podstawie przepisów ustawy z 5 sierpnia 2015 r. o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnym poradnictwie obywatelskim oraz edukacji prawnej[1]; jest to zadanie zlecone z zakresu administracji rządowej finansowane z budżetu państwa i realizowane przez powiaty. Ustawa wyodrębnia cztery elementy:

1. nieodpłatną pomoc prawną,
2. nieodpłatne poradnictwo obywatelskie,
3. edukację prawną
4. nieodpłatną mediację.

Punkty funkcjonujące na obszarze powiatu prowadzą adwokaci lub radcowie prawni oraz organizacje pozarządowe – co do zasady połowa punktów jest powierzana samorządom zawodowym adwokatów i radców prawnych, a połowa organizacjom, przy czym te ostatnie mogą udzielać nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczyć poradnictwo obywatelskie. Organizację obsady punktów po stronie adwokatów i radców prawnych powiat uzgadnia w porozumieniach z właściwymi samorządami zawodowymi; jeśli porozumienia nie zawarto do 30 listopada, dziekani wyznaczają prawników według przekazanych przez powiat informacji. Ustawa przewiduje też obowiązek tworzenia i aktualizowania przez starostę listy jednostek nieodpłatnego poradnictwa dostępnego dla mieszkańców powiatu, uzupełniającego ofertę punktów.

Czym jest nieodpłatna pomoc prawna?

Nieodpłatna pomoc prawna to z góry określony katalog czynności: poinformowanie osoby uprawnionej o stanie prawnym, jej prawach i obowiązkach; wskazanie sposobu rozwiązania problemu; pomoc w sporządzeniu projektu pisma w tych sprawach (z wyłączeniem pism procesowych w już toczących się postępowaniach, w tym sądowoadministracyjnych); przeprowadzenie nieodpłatnej mediacji; a także sporządzenie projektu pisma o zwolnienie od kosztów sądowych lub o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w postępowaniu sądowym albo odpowiedniego profesjonalnego pełnomocnika w postępowaniu sądowoadministracyjnym oraz przekazanie informacji o kosztach i ryzyku procesowym. Przepis ma charakter przedsądowy i doradczy – nie obejmuje zastępstwa procesowego ani redagowania pism procesowych w sprawach już wszczętych; „pomoc w sporządzeniu” projektu pisma nie oznacza obowiązku jego pełnego napisania przez prawnika, lecz wsparcie adekwatne do sytuacji sprawy. Porad udziela co do zasady adwokat lub radca prawny, wyjątkowo - z ich upoważnienia - aplikant. Rozwiązania te są utrzymane także w brzmieniu przepisów przewidzianym od 1 stycznia 2026 r.

Czym jest nieodpłatne poradnictwo obywatelskie?

Nieodpłatne poradnictwo obywatelskie to wsparcie dostosowane do indywidualnej sytuacji osoby, którego celem jest podniesienie świadomości o przysługujących prawach i obowiązkach oraz pomoc w samodzielnym rozwiązaniu problemu; w razie potrzeby obejmuje wspólne przygotowanie planu działania i towarzyszenie przy jego realizacji. Ustawa wprost wskazuje, że w szczególności chodzi o porady dla osób zadłużonych oraz w sprawach mieszkaniowych i zabezpieczenia społecznego; poradnictwo obywatelskie obejmuje również nieodpłatną mediację. Świadczenia te realizują doradcy obywatelscy - osoby z wykształceniem wyższym, po pozytywnym ukończeniu szkolenia albo legitymujące się odpowiednim doświadczeniem i zaświadczeniem, z obowiązkiem corocznych kursów doszkalających oraz wymogiem korzystania z pełni praw publicznych i niekaralności. W odróżnieniu od nieodpłatnej pomocy prawnej ustawodawca nie przewidział w ramach poradnictwa obywatelskiego sporządzania projektów pism – rdzeniem jest diagnoza sytuacji, plan działania i wsparcie w jego wdrażaniu, a w razie potrzeby mediacja. Dodatkowo, w określonych przypadkach (znaczna niepełnosprawność ruchowa, trudności w komunikowaniu się) poradnictwo może być świadczone także poza punktem lub na odległość.

Na czym polega edukacja prawna?

Edukacja prawna to działania służące zwiększaniu świadomości prawnej społeczeństwa. Przepisy ustawy wskazują wprost, że chodzi w szczególności o upowszechnianie wiedzy o prawach i obowiązkach obywatelskich, działalności krajowych i międzynarodowych organów ochrony prawnej, o mediacji i innych sposobach polubownego rozwiązywania sporów, o możliwościach udziału w konsultacjach publicznych i w procesie stanowienia prawa oraz o dostępie do nieodpłatnej pomocy prawnej i nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego. Zadania te realizuje się m.in. przez informatory i poradniki, otwarte wykłady i warsztaty, a także kampanie społeczne i inne zwyczajowo przyjęte formy komunikacji.

Wykonując własne zadania, organy administracji publicznej podejmują działania edukacyjne określone w ustawie, a starosta odpowiada za upowszechnianie wiedzy o funkcjonowaniu systemu na terenie powiatu. Uzupełniająco, w umowach z organizacjami pozarządowymi prowadzącymi punkty powiat powierza im co najmniej jedno zadanie z zakresu edukacji prawnej w roku na każdy punkt; starosta może wskazać preferowane formy realizacji. Zadania edukacyjne mogą być także zlecane organizacjom społecznym, uczelniom prowadzącym studia prawnicze oraz samorządom zawodowym prawników.

Czym są nieodpłatne mediacje?

Nieodpłatna mediacja to część systemu nieodpłatnej pomocy, obejmująca: poinformowanie o polubownych metodach rozwiązywania sporów i ich korzyściach; przygotowanie projektu umowy o mediację lub wniosku o jej przeprowadzenie (w tym w sprawie karnej); samo przeprowadzenie mediacji; oraz pomoc w sporządzeniu wniosku do sądu o zatwierdzenie ugody zawartej przed mediatorem. Nie obejmuje ona spraw już skierowanych do mediacji przez sąd lub inny organ ani takich, gdzie istnieje uzasadnione podejrzenie przemocy w relacji stron; w pozostałym zakresie stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o mediacji. Mediację inicjuje wyłącznie osoba uprawniona, a prowadzi ją mediator wpisany na listę stałych mediatorów prezesa sądu okręgowego albo na listę mediatorów prowadzoną przez organizację pozarządową lub uczelnię, o której informację przekazano prezesowi sądu okręgowego. Dla zachowania bezstronności nie może jej prowadzić osoba, która wcześniej świadczyła pomoc prawną lub poradnictwo obywatelskie którejkolwiek ze stron, była świadkiem, wydawała opinię, prowadziła wywiad środowiskowy lub terapię, albo istnieją inne okoliczności podważające bezstronność; wówczas mediator odmawia i wskazuje możliwość skorzystania z innego mediatora w tym samym lub innym punkcie. W ograniczonym zakresie elementy mediacji (informowanie, przygotowanie pism, wniosek o zatwierdzenie ugody) mogą realizować także osoby udzielające nieodpłatnej pomocy prawnej lub świadczące poradnictwo obywatelskie, natomiast samo prowadzenie mediacji odbywa się z poszanowaniem wymogów wobec mediatorów. Organizacyjnie starosta może przewidzieć dyżury o specjalizacji „nieodpłatna mediacja” albo organizować spotkania z mediatorem w zależności od zapotrzebowania; czasu na mediację nie wyodrębnia się z góry, chyba że dany dyżur jest w całości poświęcony mediacji.

Kto może korzystać z nieodpłatnej pomocy prawnej?

Uprawnienie ma każda osoba, która oświadczy, że nie jest w stanie ponieść kosztów odpłatnej pomocy prawnej; dotyczy to także osoby fizycznej prowadzącej jednoosobową działalność gospodarczą, jeżeli w ciągu ostatniego roku nie zatrudniała innych osób. Oświadczenie składa się przed uzyskaniem świadczenia: w punkcie - w formie pisemnej, a przy poradach udzielanych na odległość - ustnie; w tym drugim przypadku informacja o złożeniu oświadczenia jest odnotowywana w systemie teleinformatycznym. Przedsiębiorca składa dodatkowo oświadczenie o niezatrudnianiu pracowników w ostatnich 12 miesiącach. Dane z oświadczeń przechowuje starosta dla celów kontroli prawidłowości świadczenia pomocy. Od 1 stycznia 2026 r. zasady te utrzymano, a jednocześnie doprecyzowano obsługę oświadczeń i kart pomocy w centralnym systemie teleinformatycznym.

Niezależnie od powyższego, nieodpłatna pomoc prawna i nieodpłatne poradnictwo obywatelskie przysługują również osobie zamierzającej dokonać zgłoszenia naruszenia prawa w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów; w tym wypadku nie stosuje się ogólnego wymogu z art. 4 dotyczącego oświadczenia o niemożności poniesienia kosztów.

Zaproszenie na szkolenie

Jeżeli interesuje Państwa problematyka funkcjonowania nieodpłatnej pomocy prawnej, to zapraszamy na szkolenie online: „Bieżące problemy i zmiany od stycznia 2026 r. wynikające z realizacji zadań z zakresu nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnego poradnictwa obywatelskiego oraz edukacji prawnej” - 22 października 2025, godz. 08:30–13:00. Udział zdalny, na żywo, z możliwością zadawania pytań. Cena regularna 449 zł netto, przy zgłoszeniu do 8 października 2025 r. 419 zł netto. Zwolnienie z VAT przy finansowaniu ze środków publicznych. Kartę zgłoszenia należy przesłać do 17 października 2025 r.

Dla kogo: pracownicy starostw, gmin i miast na prawach powiatu, sekretarze, osoby odpowiedzialne za organizację systemu NPP, NPO i edukacji prawnej w jednostce.

Dlaczego warto: uporządkujesz wiedzę o nowych przepisach uchwalonych 5 sierpnia 2025 r. i przygotujesz się do ich stosowania od 1 stycznia 2026 r.; poznasz dobre praktyki organizacji punktów i kontroli zadań; otrzymasz odpowiedzi na bieżące problemy i pytania wynikające z codziennej obsługi systemu.

Program szkolenia obejmuje: przegląd systemu i skuteczności rozwiązań prawnych; omówienie zmian wchodzących od 2026 r. (oświadczenia beneficjentów, dokumentowanie porad, specjalizacja punktów, formy zdalne i stacjonarne); warunki organizacyjne i finansowanie zadań; porozumienia z samorządami prawniczymi i umowy z adwokatami oraz radcami; konkursy dla organizacji pozarządowych; kontrola i rozliczanie dotacji, w tym postępowanie pokontrolne i dochodzenie zwrotów; de minimis dla przedsiębiorców; podsumowanie i sesja pytań.

Jakub Dorosz-Kruczyński